Αρχαίες μακεδονικές λέξεις

Στο παρόν αρχείο καταγράφονται περίπου 200 λέξεις (κοινά ονόματα) που είτε παραδίδονται ως μακεδονικές από τους αρχαίους λεξικογράφους (κυρίως τον Ησύχιο), είτε πιθανολογούνται ως μακεδονικές σύμφωνα με νεότερους μελετητές. Κάποιες από αυτές, π.χ. διάφοροι στρατιωτικοί όροι, δεν παραπέμπουν ειδικά στη διάλεκτο (είναι πανελλήνια-κοινά), αλλά εντάσσονται σε μακεδονικό σημασιολογικό πλαίσιο. Περιλαμβάνονται και οι σαράντα (40) λέξεις που αποδίδονται στον Αμερία, μακεδόνα λεξικογράφο του 3ου αι. π.Χ., όπως παραδίδονται από αρχαίες πηγές. (Τα κύρια ονόματα (ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, ονόματα μηνών και εορτών, θεωνύμια-λατρευτικά επίθετα κλπ.) έχουν καταχωριστεί σε διαφορετική βάση, στο «Λεξικό κυρίων ονομάτων» στον ίδιο ιστότοπο.) Για κάθε λέξη δίνονται τα εξής στοιχεία: ο τύπος και οι παραλλαγές του, η γραμματική κατηγορία, αρχαίες πηγές, η γεωγραφική διασπορά (κάποτε), γλωσσικά σχόλια και σχετική βιβλιογραφία. Στη συνέχεια δίνονται κάποιες πληροφορίες για τους δύο αρχαίους λεξικογράφους που αποτέλεσαν τις βασικές πηγές για τη συγκρότηση αυτού του σώματος διαλεκτικών λέξεων. Ο Αμερίας είναι ο συγγραφέας του έργου Γλώσσαι (συλλογή και ερμηνεία σπάνιων και διαλεκτικών λέξεων) και του Ριζοτομικού στο οποίο ασχολείται με την ετυμολόγηση σπάνιων λέξεων. Τα έργα του σώζονται έμμεσα κυρίως από αναφορές στον Αθήναιο και τον Ησύχιο. Από τις λέξεις αυτές μόνο μία (σαυᾶδαι) προσδιορίζεται καθαρά ως μακεδονική. Επειδή είναι ο μόνος αρχαίος λεξικογράφος-γραμματικός που καταγράφεται ως Μακεδόνας, θεωρείται ότι οι λέξεις του απηχούν την αρχαία μακεδονική (του 4ου-3ου αι. π.Χ), και γι’ αυτό συχνά περιλαμβάνονται σε ανάλογες συναγωγές (βλ. Hoffmann 1906).Συγκεκριμένα:

• Δεκαπέντε (15) αναφορές στον Ησύχιο, από τις οποίες μία (1) προσδιορίζεται από το εθνικό.
• Δεκαεννέα (19) αναφορές στον Αθήναιο
• Δύο (2) στον Αίλιο Ηρωδιανό
• Επίσης σε σχολιαστές

 O Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς έζησε τον 5ο αι. μ. Χ. και είναι ο συντάκτης ενός λεξικού ασυνήθιστων, σπάνιων ή δύσκολων λέξεων της ελληνικής (γλώσσαι): Συναγωγή πασών λέξεων κατά στοιχείον. Το λεξικό αριθμεί περίπου 51.000 λήμματα και είναι το μεγαλύτερο σωζόμενο αρχαιοελληνικό λεξικό (μέχρι την εφεύρεση της τυπογραφίας). Η σημασία του για τις αρχαιοελληνικές σπουδές είναι τεράστια, καθώς περιέχει αμέτρητες λέξεις και εκφράσεις από διαφορετικούς συγγραφείς και διάφορα πεδία όπως η ποίηση, η διοίκηση, η ιατρική κ.ά., οι οποίες θα μας ήταν άγνωστες, καθώς σε πολλές περιπτώσεις δεν σώζονται πουθενά στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Επιπλέον, ιδιαίτερη σημασία για την κλασική (αλλά και την ινδοευρωπαϊκή) φιλολογία έχουν οι πολυάριθμες λέξεις από τις αρχαιοελληνικές διαλέκτους αλλά και από ξένες γλώσσες.Το Λεξικό σώζεται σε ένα μόνο χειρόγραφο (http://www.csad.ox.ac.uk/CSAD/Hesychius/Omicron-pi.jpg) του 15ου αιώνα (Codex Venetus Graec. 851), και είναι σαφές ότι υπέστη σημαντικές τροποποιήσεις (αφαιρέσεις και προσθήκες). Η πρώτη έκδοση του λεξικού πραγματοποιήθηκε από τον Μάρκο Μουσούρο (Βενετία, 1514· ανατυπ.,  1520 και 1521 με περιορισμένη αναθεώρηση) και περιλαμβάνει τις διορθώσεις και προσθήκες του, οι οποίες σημαίνονται με τρόπο που πολλές φορές δυσχεραίνει την ανάγνωση του πρωτοτύπου. Στη συνέχεια έγιναν τέσσερις εκδοτικές απόπειρες. Ολοκληρωμένη έκδοση του λεξικού πραγματοποιήθηκε από τον M. Schmidt (1858-1868), η οποία όμως σήμερα είναι εντελώς ξεπερασμένη (http://archive.org/details/hesychiialexand00schmgoog).Νέα έκδοση του λεξικού ξεκίνησε τη δεκαετία του 1920 από τον γερμανό Kurt Latte (υπό την αιγίδα της Βασιλικής Ακαδημίας της Δανίας στο πλαίσιο του Corpus Lexicographorum Graecorum). Οι δύο πρώτοι τόμοι δημοσιεύτηκαν το 1953 και το 1966 (μετά το θάνατο του επιμελητή). Η ολοκλήρωση της έκδοσης του Latte ανατέθηκε εκ νέου, το 1987, στον Peter Allan Hansen και στον Ian C. Cunningham και οι επόμενοι δύο τόμοι είδαν το φως της δημοσιότητας το 2005 (τόμ. 3, Π-Σ) και το 2009 (τόμος 4, Τ-Ω).Στο Λεξικό του Ησύχιου περιλαμβάνονται 89 αναφορές (κύρια και κοινά ονόματα) με εθνικό προσδιορισμό (Μακεδόνες) ή τοπωνύμια που ανήκουν στην Μακεδονία.